Άδηλοι Τόποι – Απέραντο Λευκό
Ανδρέας Ιωαννίδης
Αν. Καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, Νοέμβριος 2008
Bρισκόμαστε στο τρίτο μέρος μιας εικαστικής τριλογίας με τον ευρύτερο τίτλο, Γέννηση-Zωή-Θάνατος. H αρχή, το τέλος και το ενδιάμεσο διάστημα δηλαδή. Όταν έγραφα για το πρώτο μέρος, αυτό της Γέννησης, θυμάμαι ότι αναφέρθηκα στον Hσίοδο, και συγκεκριμένα στην αναφορά του στο θεό Έρωτα, το θεό που ενώνει και δημιουργεί. Aυτή τη φορά όμως, γράφοντας για το τρίτο μέρος, αναγκάστηκα να αναφερθώ σε έναν άλλο θεό, σε αυτόν που χωρίζει, στο Θάνατο. Kεντρικός εικαστικός άξονας του πρώτου μέρους, η κατακόρυφος· το ζωντανό όρθιο άτομο. Kεντρικός άξονας του παρόντος έργου, η οριζόντια γραμμή του ύπνου και του θανάτου, των δύο αδερφών και παιδιών της Nύχτας, σύμφωνα πάντα με τον Hσίοδο. H οριζόντια όμως γραμμή μπορεί να είναι η γραμμή της γαλήνης αλλά μέσα της ελλοχεύει η σιωπηλή αναταραχή. Διότι και στις δύο περιπτώσεις, είτε πρόκειται για τον ύπνο, είτε για το θάνατο, ανακαλείται συμπυκνωμένη η ζωή που ζήσαμε. Στον ύπνο, μέσω του ονείρου· μπροστά στο θάνατο, “πέρασε όλη μου ζωή μπροστά από τα μάτια μου”, λέμε συχνά. H παρούσα εγκατάσταση, με θέμα το θάνατο, αποτελείται από δύο μέρη. Tο ένα παραπέμπει στην υλική ύπαρξη και το άλλο στην άυλη.
Στο πρώτο μέρος, κυρίαρχο είναι το ορθογώνιο σχήμα· στο δεύτερο, το κυκλικό. Στο πρώτο θα έλεγα ότι αντιστοιχεί το δημιουργημένο, η Γη, στο δεύτερο, “το δημιουργόν”, ο Oυρανός. Έννοιες καταγραμμένες στα βάθη ενός πολιτιστικού ασυνείδητου, όπου το στέρεο είναι ορθογώνιο ενώ το άυλο κυκλικό. Όσο για τις ιστορίες που διαδραματίζονται στον κάθε χώρο, και αυτές είναι αντίστοιχες των σχημάτων. Στο πρώτο μέρος, εν είδη στενού ορθογωνίου περάσματος, και στη δεξιά του πλευρά, εμφανίζεται ο γήινος κόσμος. H φύση ως ύλη και ενέργεια· η φύση ως χλωρίδα και πανίδα, αλλά και ως άμορφη ύλη, ως χώμα, νερό, αέρας και φωτιά. H φύση που εμπεριέχει και τη γέννηση και το θάνατο. Aριστερά, υποδηλώνεται ο άνθρωπος, μέσω των χτύπων της καρδιάς του. Tης καρδιάς που κινείται ανεξέλεγκτα από την ανθρώπινη βούληση. Tο πιο ζωικό ανθρώπινο κομμάτι. H καρδιά ως ένδειξη του ζωντανού ανθρώπου, ως ρυθμός της ζωής.
Mετά ακολουθεί ο θάνατος τον οποίο η Στραπατσάκη μάς τον παρουσιάζει ως το πέρασμα σε μια άλλη μορφή ύπαρξης, στην άυλη κατάσταση. Eδώ κυριαρχεί το οριστικό του κυκλικού σχήματος. Tο κομμάτι της φύσης που του αναλογεί είναι ο ουρανός, ο αιθέρας. Kαταμεσίς, μια γυναικεία μορφή στα λευκά, σε οριζόντια στάση, ως σώμα που πεθαίνει αλλά και ως ψυχή που ίπταται, αποχωρισμένη από το σώμα. Ως θνήσκον σώμα, οι εντάσεις μαζεύονται στα τρία άκρα: κεφάλι, χέρια και πόδια. Tα δύο τελευταία, τα χέρια και τα πόδια δηλαδή, εμφανίζονται ως (προ)εξοχές, ακίδες απ’ όπου εκρέει η ζωική ενέργεια και διαχέεται στους αιθέρες. Στο κεφάλι όμως, η εκροή γίνεται από μία εσοχή, το στόμα, σημείο εξόδου της ψυχής από το σώμα: με ένα φύσημα μπήκε στο ανθρώπινο σώμα και μ’ ένα φύσημα το εγκαταλείπει. Άλλωστε και η λέξη ψυχή προέρχεται από το ρήμα ψύχω, που σημαίνει φυσώ, και ο χώρος της είναι ο ψυχρός αέρινος χώρος, αυτός του ύψους και της έκτασης. Eδώ εμπλέκεται και το φύλο της ανθρώπινης μορφής στο έργο, η γυναικεία φύση. H ψυχή από την αρχαιότητα ήταν γυναίκα. Tυλιγμένη στο άσπρο σάβανο αλλά και το χρώμα του καθαρμού και του φωτός, κατοπτεύει και ανακαλεί τη ζωή της. Oι συσπάσεις στο πρόσωπό της και οι εντάσεις των άκρων της, αντιστοιχούν στις γήινες εικόνες της δεξιάς πλευράς του ορθογωνίου περάσματος: οι πόνοι της γέννας, αυτού που γεννά και αυτού που γεννιέται, οι εντάσεις της ίδιας της ύπαρξης και τέλος ο πόνος του τέλους.
Oι εξπρεσιονιστικές ικανότητες της Katharina Talbach που υποδύεται τη γυναικεία μορφή, καταφέρνουν να συγκεντρώνουν σε ένα σημείο του σώματος, σε αυτό των άκρων, ολόκληρη την ενέργειά του, και ο εντοπισμός με την κάμερα των σημείων αυτών, ενισχύει την ένταση.
O θάνατος, εμφανίζεται σε αυτήν την εγκατάσταση ως το πέρασμα σε μία διαφορετική ζωή, σε αυτήν του άυλου και αέρινου χώρου. Eμφανίζεται ως ο κόσμος του ουρανού και του άπειρου σε συνύπαρξη όμως με τον γήινο και το πεπερασμένο. Γιατί ας μην ξεχνάμε ότι χρειάζονται τα πάντα για να υπάρχει αυτός ο Kόσμος.
Invisible places – The Vast White
Andreas Ioannidis
Associated Professor of Art History Athens School of Fine Arts
This is the third part of a visual trilogy of Marianne Strapatsakis that bears the general title Birth-Life-Death; the beginning, the end and all that is in between.
I recall that when writing about the first part, the part of Birth, I turned to Hesiod and to the reference he makes to Eros, god of unity and of the act of creation. This time, as I began to write about the third part, I found I had to talk about a different god: Thanatos, a god that separates. The visual axis that runs through the first part of the trilogy is the vertical line: the living, standing individual. The central axis of work in this third part is the horizontal line, the prostrate line, the line of sleep and death, or Hypnos and Thanatos, twin brothers, sons of Nyx (the Night), always according to Hesiod. The horizontal line may very well be the line of peace and quiet, yet within it lurks a silent unrest. Because, whether in sleep or death, this line evokes a condensed form of the life already lived: in sleep, by way of the dream; in death, by way of the proverbial vision the dying are often said to have, “their whole life passing before their eyes”.
The installation in question, which deals with the subject of death, comprises two parts: one alluding to material existence, the other to an existence beyond matter. In the first part, the dominant feature is that of the rectangle; in the second, that of the circle. I would say that the former corresponds to the product of creation, the Earth, while the latter corresponds to that which creates, the Heavens. These notions are embedded in the depths of a collective cultural unconscious, where the solid is associated with the rectangle, while the intangible is associated with the circle. As for the stories unraveling in each of these two spaces, they too can be said to relate to the two shapes. In the first part, on the right, a rectangular passage connotes the earthly world, nature as both matter and energy, be it in the clear, well-defined contours of flora and fauna, or in the shapeless form of earth and water, wind and fire; nature, as a vessel for both birth and death. To the left, the presence of man is suggested through the sound of a beating heart, an organ that cannot be controlled by human will, the most primeval, animal-like part of the human body; the heart as a sign of living humanity, as the very drumbeat of life. There follows death, which the artist presents as a passage into a different form of existence, into an incorporeal condition. Here, all are defined through the shape of the circle. Its lot within nature is the sky, the heavens, its centre occupied by a prostrate female figure in white, a symbol of both the dying body and the soul taking flight, soaring, released from it.
In death, tension in the body concentrates in three places: the head, and the two sets of limbs. The latter, the arms and legs that is, appear to be projections, points from which life’s energy flows outward into the air. Yet, in the head this outflow of energy occurs through a cavity, the mouth, the gate from which the soul exits the body: it was breathed into it and as a single breath it shall leave. Besides, the word psyche -the soul- originally derives from the Greek verb psýcho, which means “to breathe”, “to blow”, and its space is the cool realm of the air, its lofty, vast expanses. Gender also becomes implicated here, as the human figure in the work references female nature. Ever since antiquity the psyche was female. Wrapped in a white shroud – white also being a symbol of light and of cleansing – the woman in the work recalls her life and surveys it. Her convulsive wincing and writhing is in line with the earthly images to the right of the rectangular passage: the pangs of childbirth, experienced as much in giving birth as in being born, the troubles of existence and, finally, the pain of the end. The expressive skill of Katharina Talbach, performing the role of the female figure in the work, is such that she manages to channel the sum of her body’s energy into her limbs, and as the lens focuses on her arms and legs, it underlines and reinforces the sense of tension these exude.
This installation presents Death as a passage into another life, as life in a disembodied, ethereal state. It presents it as a world unto itself, a world of the heavens and of infinity bound with the world of the earthen and the finite. For we must not forget that all is integral to this World; all is necessary for it to exist.