Ιστορία, Νους, Σάρκα
Αθανάσιος Αλεξανδρίδης
Ψυχαναλυτής, Αθήνα, των Αρχαγγέλων, 2008
Η τριλογία της Μαριάννας Στραπατσάκη «Γέννηση, Ζωή, Θάνατος» χρειάσθηκε είκοσι χρόνια για να ολοκληρωθεί. Ορίζεται από τρεις μεγάλους σταθμούς : «Φαντάσματα της Μεσογείου (1989)», «Υπόγειες διαδρομές – Λαύριο» (1997), «Αδηλοι τόποι – Απέραντο λευκό» (2007). Σήμερα, στο ενεργές παρόν, έχουμε μπροστά μας το σύνολο του έργου μια που και ο γενικός του τίτλος δεν μας επιτρέπει να φαντασθούμε τη δυνατότητα ενός μετέπειτα σταδίου ή μη μόνο την επανάληψη του κύκλου.
Το ενεργές όλον έργο μάς κινητοποιεί συναισθηματικά, νοητικά και αισθητικά ως όλον, άρα τετελεσμένο, μάς θέτει το ερώτημα του σκοπού του, της σημασίας του. Η απάντηση που θα δοθεί ως προς το όλον δημιουργεί ένα ερμηνευτικό σχήμα και ένα αφηγηματικό πρόταγμα να προαχθούν εκ των υστέρων αναδρομικές αφηγήσεις – αναγνώσεις οι οποίες ίσως δεν ανταποκρίνονται στα ψυχικά και αισθητικά αιτήματα της καλλιτέχνιδος κατά τη στιγμή της δημιουργίας των μερών του έργου.
Θα επιχειρήσω να δείξω ότι μια τέτοια ολιστική ανάγνωση νομιμοποιείται γιατί το έργο έχει μια σταθερή δομική μονάδα που επαναλαμβάνεται και στις τρεις φάσεις. Πρόκειται για το σύμπλεγμα «Ιστορία, Νους, Σάρκα» του οποίου οι συνιστώσες αποκτούν διαφορετικό σημασιολογικό περιεχόμενο στην κάθε φάση του έργου. «Σημασιολογικό» και όχι «εννοιολογικό» γιατί το έργο της Μαριάννας Στραπατσάκη δεν νοηματοδοτεί αλλά, ως γνήσιο έργο τέχνης, δείχνει τη σημασία των πραγμάτων του κόσμου, μετακινώντας μας έξω από τη συνηθισμένη οπτική, έξω από τις σταθερές μας γνώσεις και εκλογικεύσεις.
Μας εκθέτει σε μια κατάσταση χάους, σαγήνης, διέγερσης και απόλαυσης, αν καταφέρουμε να μείνουμε σκεπτόμενοι μέσα στη διέγερση που μας προκαλεί ` αν καταφέρουμε να «εννοιο-λογισθούμε» γιατί αυτή η διεργασία είναι το αίτημα του έργου προς τον θεατή που με τη σειρά του γίνεται συνεργάτης – αναγνώστης – δημιουργός. Στη δική μου αλληλοεπίδραση με το έργο θεωρώ ότι κατά την πρώτη φάση, «Φαντάσματα της Μεσογείου» (1989), το σύμπλεγμα «Ιστορία, Νους, Σάρκα» ορίζεται ως εξής: Η Ιστορία, δηλαδή η Μνήμη, είναι το κυρίαρχο στοιχείο ˙ ο Νους προσπαθεί να την ιδιοποιηθεί ώστε να μορφοποιηθεί ο ίδιος˙ η σάρκα, τι παράδοξο! , είναι άμορφη και άχρονη. Αναλυτικότερα : η Ιστορία συμβολίζεται από τη Δωρική κολώνα του ναού της Αφαίας η οποία έχει αξία αρχετυπικού σχήματος που ζητά να επανεργοποιηθεί, αξία πλατωνικής Ιδέας που ως ανάμνηση και όνειρο έρχεται στο Νου και απαιτεί την υλοποίηση της.
Ο Νους αισθάνεται ότι η Ιστορία τού είναι ανοίκεια και εξωτερική, αλλά απαραίτητη για τη διαμόρφωσή του˙ συνεπώς βλέπει πάντα μέσα από ένα διάμεσο υλικό, διαφανές, αλλά παραπλανητικό, γιατί διαθλαστικό, τα μορφώματα της Ιστορίας που του προτείνουν υπόσταση: έτσι η κολώνα γίνεται το ανάλογο του ανθρώπινου κορμού, οι κολώνες το ανάλογο του τραγικού χορού, οι σπόνδυλοι και η διάρρηξή τους το σύμβολο της ευθραυστότητάς μας.
Η Σάρκα, ως νερό, περιέχουσα και τη Μνήμη και το Νου, δεν συμμετέχει˙ παραμένει έντονη, δυναμικά ανακλαστική επιφάνεια, άμορφη μια και ο Νους δεν μπορεί να τη μετεγγράψει σε κάποιο σχήμα. Αυτή η εκκρεμότητα αποδίδεται εξαιρετικά με την επιλογή του ασπρόμαυρου. Η όλη συνθήκη μοιάζει με τις εμπειρίες του βρέφους που βρίσκεται ως αρχόμενος Νους μέσα στη φυλογενετική Μνήμη και στην Ιστορία, όπου τον φέρνει η ακατάληπτη γι΄ αυτό ακόμη Γλώσσα που του απευθύνεται, ενώ ως σώμα δεν είναι παρά μια αλληλουχία ενεργειακών, αισθητηριακών, αλλά μη ψυχικοποιημένων, ρευστών κινήσεων. Στη δεύτερη φάση, «Υπόγειες διαδρομές – Λαύριο» (1997) το σύμπλεγμα «Ιστορία, Νους, Σάρκα» τροποποιείται : η Ιστορία δεν δηλώνεται ως αρχέτυπο και ιδεώδες ιδεατό αλλά ως το αποτέλεσμα της εργασίας του ανθρώπου. Οι σήραγγες, προϊόν της ψυχοκινητικής συνέργειας Νου και Σάρκας μαρτυρούν την εμπειριοκρατική στροφή μετά την ιδεαλιστική των «Φαντασμάτων».
Ο άνθρωπος αναζητά τα υλικά που θα του επιτρέψουν να κάνει τεχνική, τέχνη, επιστήμη και τελικά, και πάλι, ιδέα. Η διαδρομή είναι η αντιστροφή της προηγούμενης και συμβαίνει λόγω των ελλειμμάτων της προηγούμενης. Τα ελλείμματα είναι ενεργειακά, που τώρα, η κατάβαση μέσα στη σάρκα της γης, της μητέρας, του ίδιου του ανθρώπου θα αναπληρώσει, προσφέροντας στον Νου, που τροφοδοτείται από αυτά, και την αίσθηση της έδρασής του στο σώμα «του».
Στη δεύτερη αυτή φάση ο κυρίαρχος Νους επιτυγχάνει να καταστείλει τις οριοθετήσεις της Ιστορίας και αποτυγχάνει μπροστά στα τεράστια ενεργειακά αποθέματα που ανακαλύπτει ότι υπάρχουν, και που έξοχα δηλώνονται με την χρωματική πανδαισία των ρευστών μετ- άλλων.
Η εργασία του τον υποχρεώνει να αναγνωρίσει το άχρονο της φύσης και της ιδέας, η εργασία του τον φέρνει μπροστά στη θνητότητά του. Μόνη λύση στο άγχος θανάτου είναι η χαρά από την ενεργοποίηση της φαντασίας και της μορφοποιητικής σκέψης στην οποία μας καλούν οι εξαίρετες χρωματικές μη παραστατικές ρέουσες εικόνες, ενώ το σώμα, καυτό πια, παραμένει και πάλι σε εκκρεμότητα.
Στην Τρίτη φάση, «Αδηλοι τόποι – απέραντο λευκό» (2008) το σύμπλεγμα «Ιστορία, Νους, Σάρκα» βρίσκει την οριστική λύση του. Η Ιστορία του κόσμου γίνεται «αδιάφορη» γιατί κόσμος είναι πλέον ο έμβιος κόσμος και αυτός «γυρνά» ανιστορικά με βασικά επαναλαμβανόμενα σχήματα αυτοσυντήρησης, σεξουαλικότητας, επιθετικότητας, ζωής ,θανάτου, όπως μαρτυρεί το πλήθος των σκηνών που παρατίθενται από τη φύση.
Η μόνη σημαντική Ιστορία είναι η ιστορία του ατόμου και πάλι, όχι τα γεγονότα αλλά το συναισθηματικό τους εντύπωμα. Ετσι, δεν βλέπουμε τα γεγονότα ζωής που αναπολεί η ζωντανή νεκρή, αλλά τα φανταζόμαστε μέσα από τις συναισθηματικές της αντιδράσεις. Οδηγός πλέον του Νου δεν είναι η Ιδέα ή η Ανάγκη – Εργασία αλλά το συναίσθημα.
Ο Νους εγκαταλείπει τον αγώνα για την πρωτοκαθεδρία έναντι της Ιστορίας και της Σάρκας και γίνεται το όργανο που υπηρετεί τον κόσμο και τη σάρκα στη ροή τους. Μ΄ αυτό τον τρόπο επέρχεται η μεγάλη Συμφιλίωση μια και το άτομο δεν αγωνιά για την θνητότητά του αποδεχόμενο τη μοίρα του ως μέρος ενός αέναου κόσμου. Με τη συνειδητοποίηση αυτή και ο τίτλος της τριλογίας φωτίζεται διαφορετικά. Δεν πρόκειται για μια γραμμική διαδικασία γέννησης, ζωής, θανάτου.
Η Μαριάννα Στραπατσάκη μάς δείχνει ότι μόνο βιώνοντας τον θάνατο μες στη ζωή, γεννιόμαστε και ζούμε την κάθε αιώνια στιγμή αυτού του άχρονου κόσμου.
History, the Mind and Flesh in Marianna Strapatsakis’ trilogy Birth, Life, Death
Athanassios Alexandridis
Str.Archangels Day, November 2008, Athens
Marianna Strapatsakis has worked for twenty years to complete the trilogy that bears the general title Birth, Life, Death. The work’s three parts were each a landmark in the creative process: The Phantasms of the Mediterranean (1989), Secrets Passages – Lavrion (1997), and Uncertain Places-The Vast White (2007).
Today, in the actual time of the present, we stand before the work in its complete form: the title in fact excludes the possibility of a next stage, except in what might be a repetition of the cycle it denotes. As such, a concluded, consummate whole, the work engages us on all levels of experience, be it emotional, intellectual, or aesthetic, and poses the question of its meaning and purpose. Yet, whatever answers might arise from an approach of the work as a whole will necessarily imply an interpretative model fashioned in hindsight, a narrative constructed and imposed a posteriori; in other words, a set of readings that may very well have little to do with the artist’s own emotional and aesthetic concerns at the time when each of the work’s parts was being created.
I will, however, venture to show how such a holistic approach is indeed justified by the presence of a firm structural module that is common to all of the work’s three phases. This module is in fact a complex comprising the concepts of history, the mind and flesh, whose distinct parts seem to be taking on different connotations in each of the work’s phases. I should further explain that I use the word “connotations” instead of “meaning” precisely because Marianna Strapatsakis’ work refrains from attributing meaning; rather, like all true works of art, her work intimates the significance of things in this world by forcing us to transcend the boundaries of common perception, to think outside the box as it were, to abandon our certainties, our safe knowledge, our rationalizations. It is a work that exposes us to a seductive condition of chaos, excitement and pleasure, and compels our involvement in the creative process; if, that is, we can maintain our focus and clarity of vision in our excited state, if we manage to see ourselves as part of those connotations. This is the challenge the work extends to viewers, rendering them in turn a reader-partner in the creative process.
As a result of my own interaction with the work, I have come to believe that in its first phase, The Phantasms of the Mediterranean (1989), the history-mind-and-flesh complex operates as follows: History, in other words Memory, is a dominant element that the Mind strives to appropriate in an act of self-determination, in an attempt to define its own shape. Ironically enough, the flesh itself is amorphous and not subject to the workings of time. More specifically, history is alluded to in the contours of the Doric column of the sanctuary of Athena Aphaia, which has the significance of an archetypal model calling to be revived, of a platonic Ideal that visits the Mind as memory and dream, asserting its demand for materialization. The Mind views History as something unfamiliar, something that lies outside itself, albeit necessary to its formulation. Therefore, it scrutinizes the forms of history that substantiate it through a mediating material, deceiving for all its transparency since it is deflective. Hence, the single column becomes the equivalent of a human torso, a row of columns evokes the tragic chorus, vertebrae and their cracks stand as a symbol of our fragility. The flesh as water, containing both Memory and the Mind, does not participate in this process. It is but a surface, sharply, dynamically reflective but amorphous nonetheless, since the Mind cannot translate it into a clear shape. This dubious quality is appropriately conveyed through the use of black and white. In the end, the condition evoked by the work is similar to that of an infant, of a nascent Mind entering the realm of phylogenetic Memory and History, invited by a Language as yet incomprehensible to it; of a flesh that is nothing more than a sequence of unwitting motions and gestures, prompted by primal drives and sensory experience.
In the second part of the trilogy, Secrets Passages – Lavrion (1997), the history-mind-flesh complex is modified: History is no longer proposed as an archetypal ideal, but as the result of human labor. The tunnels, a product of collaboration between the Mind and flesh, of a psychokinetic process, attest to a turn away from the idealism of Ghosts, toward a more empiricist approach. Man seeks the materials that will allow him to develop craft, art, science, and finally, once again, ideas. The sequence of steps witnessed in the previous phase is reversed here, the reversal owing to shortfalls present in the previous condition. These are shortfalls in energy resources, which a descent into the depths of the earth’s body, of the mother’s body, the human body itself, will come to replenish, offering the Mind that feeds on them a sense of belonging to the body that hosts it.
In this second phase, the dominant Mind is successful in abolishing the limitations of History, yet falls before the massive energy supplies that it comes upon, aptly suggested in the feast of colour that stands for liquid metals. Its own toil forces upon it the realization of nature’s timelessness, as of the permanent character of ideas; it is this toil that forces the Mind to acknowledge its own mortality. The only remedy for the stress caused by the thought of death is the joy to be had in releasing the imagination, in the sort of productive reflection in which Strapatsakis’ exquisitely fluid, non-figurative images invite us to engage, while the body, now simmering, is again left in a state of suspension.
In the work’s third phase, titled Invisible places – The Vast White (2008), the tension generated by the history-mind-flesh complex is efficiently resolved. World History becomes “immaterial”, because the world itself is now a world of living beings, forever following an a-historical trajectory, a cycle of recurring patterns of self-preservation, sexuality, aggression, life, death, as shown in the many images from nature that the work arrays before the viewer. The only History that bears any significance is the history of the individual, although, again, emphasis is not on events themselves, but on their emotional imprint. Consequently, we are not offered a view of the life events recalled by the work’s female protagonist, a living dead as such, but are rather called upon to conjure them up by deciphering her emotional reaction to them.
It is neither the Ideal, nor Necessity-Labour that is the Mind’s guide here. It is emotion that now takes on this role. The Mind abandons its struggle for dominance over History and the flesh, and becomes an instrument in the service of the world and the body in their eternal flow. It is thus that the great Reconciliation is achieved, since the individual, having accepted its fate as part of an undying world, no longer frets about its own mortality.
This acknowledgement casts a new light on the trilogy’s title itself: far from being a reference to a linear process that leads from birth, to life and on to death, it rather points to the fact, as does the whole of the work, that only by experiencing death in life can we be born and live every eternal moment of this timeless world.